سفر به سازمان ملل(3)

نخستین سفر خاتمی به نیویورک

اولین سفر سیدمحمد خاتمی به عنوان رئیس جمهور به امریکا در سال 77 در شرایطی صورت می‌گرفت که در 12 سال پیش از آن هیچ رئیس دولتی از ایران پا به خاک امریکا نگذاشته بود. طبیعتاً حضور سومین رئیس جمهوری اسلامی ایران در شرایط متفاوتی از گذشته رقم می‌خورد؛ در شرایطی که بازتاب برخی سیاست‌های داخلی پس از دوم خرداد 76 نوعی امیدواری برای غربی‌ها بویژه امریکا نسبت به دولت ایران به وجود آورده بود.

هواپیمای حامل رئیس دولت ایران روز 27 شهریور 1377 در حالی فرودگاه مهرآباد را برای فرود در فرودگاه جان اف کندی نیویورک ترک می‌کرد که ناامنی در افغانستان، به شهادت رساندن دیپلمات‌های ایرانی و صف‌آرایی طالبان در مرزهای شرقی ایران که باید مهم‌ترین دغدغه مسافران این پرواز می‌بود، نسبت به تعطیلی همزمان یک روزنامه در اولویت دوم قرار می‌گرفت. با این همه خاتمی پیش از ترک تهران، اعلام کرد که می‌خواهد پیام‌رسان صلح برای ملت‌های جهان باشد.

مهم‌ترین برنامه‌ای که خاتمی و مشاورانش برای سفر به نیویورک تدارک دیده بودند، دیدار با ایرانیان مقیم امریکا بود؛ دیداری که دعوت شدگان آن از اساتید دانشگاه، عناصر مؤثر فرهنگ، ایرانیان شاغل در مناصب عمده اقتصادی و دانشجویان بودند و در سالنی در مقر سازمان ملل در روز یکشنبه 28 شهریور برگزار شد و خاتمی در بازگشت از آن به عنوان یک رویداد تاریخی یاد کرد. رئیس جمهور وقت ایران در این جمع از ویژگی‌های «روح ایرانی» سخن گفت و با تکیه بر آن، موضوع گفت‌وگوی تمدن‌ها را در مقابل نظریه ساموئل هانتینگتون درباره رویارویی تمدن‌ها مطرح کرد. او که تنها یک سال از انتخابش به عنوان رئیس جمهور می‌گذشت، در این دیدار گفت: «آنچه ما شعارش را دادیم، در این سه اصل خلاصه می‌شود؛ آزادی در عرصه اندیشه، منطق در عرصه گفت‌وگو و قانون در عرصه عمل. البته برای تحقق اینها دشواری‌هایی داریم؛ روح ما روح استبدادزده است.»

سوژه خبری که حادث نشد

دوشنبه 29 شهریورماه، اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل به‌طور رسمی گشایش یافت. بیل کلینتون، رئیس جمهور امریکا اولین سخنران نشست صبح بود و قرار بود خاتمی بلافاصله بعد از او سخنرانی کند. این طراحی از سوی دبیرکل سازمان ملل پیشنهاد شده بود تا شاید یخ روابط ایران و امریکا در روزهای پایانی تابستان که به سردی می‌رود در گرماگرم رسوایی اخلاقی مقام ارشد کاخ سفید ذوب شود، اما در نهایت با عدم پذیرش سخنرانی در یک نشست همزمان، رئیس دولت ایران، سخنران بعد از ظهر این اجلاس بود. کلینتون البته حرف‌هایی از جنس مواضع خاتمی در سخنانش مطرح کرد و از جمله با نفی جنگ تمدن‌ها، از ارتباط ملت‌ها سخن گفت.

«دست دادن دیپلماتیک کلینتون و خاتمی» سوژه‌ای بود که همه دوربین‌های مستقر در سازمان ملل در انتظار ثبت آن لحظه تاریخی بودند که البته حادث نشد. همراهان خاتمی بعدها در روایاتی که از سفر یادشده داشتند، می‌گفتند که کلینتون در ساختمان سازمان ملل اتاق به اتاق به دنبال خاتمی می‌گشت تا با او روبه‌رو شود و گویا با دو ایرانی مرتبط با نمایندگی ایران و همچنین محافظ و راننده خاتمی دست داده اما موفق به دست دادن با خاتمی نشده است. هر چند که نزدیکان و مشاوران خاتمی خود معتقد بودند اراده کلینتون صرفاً معطوف به برقراری ارتباط با ایران نیست بلکه بیشتر یک ژست تبلیغاتی برای کاهش صدای جام رسوایی او بود که به زمین افتاده، اما پس از بازگشت، خاتمی تا سال‌ها بعد از آن از جانب همفکرانش به دلیل از دست دادن این «فرصت تاریخی» شماتت می‌شد.

موضوع «گفت‌و‌گوی تمدن‌ها» در نخستین سخنرانی خاتمی در صحن سازمان ملل مطرح شد. او پس از مقدمه‌ای فلسفی گفت: «انقلاب اسلامی ملت ایران به رهبری حضرت امام خمینی‌(قدس سره) انقلاب کلام در برابر زور و سرکوب بود. مطمئناً انقلابی که براندازیش با کلام بوده است، در دوران ساختن و آباد کردن، بیشتر و بهتر می‌تواند متکی بر کلام و منطق باشد و به همین جهت نیز به جای «جنگ تمدن‌ها» منادی «گفت‌و‌گوی میان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها» است.» او در همین زمینه در بخش دیگری از سخنرانی‌اش گفت: «به نام جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد می‌کنم که به عنوان گام اول، سال 2001 از سوی سازمان ملل سال گفت‌و‌گوی تمدن‌ها نامیده شود، با این امید که این گفت‌و‌گو نخستین گام‌های ضروری برای تحقق عدالت و آزادی جهانی برداشته شود.»

رئیس جمهور آن سال‌ها، در نخستین سفرش به نیویورک تن به هیچ مصاحبه اختصاصی و حتی نشست عمومی با خبرنگاران نداد، اما در عین حال نشستی با مدیران و سردبیران رسانه‌های مشهور غرب برگزار کرد و تنها خبرنگار ایرانی حاضر در آن جلسه، خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی مستقر در دفتر نیویورک بود.

شاید مهمترین سؤالی که خاتمی در این نشست با آن مواجه شد، موضوع رابطه با امریکا بود. او در این زمینه رابطه بین ملت‌ها و تفاهم میان مردم دو کشور را مطرح و رابطه سیاسی را موکول به شرایط خاص کرد. او از دیوار بلند بی‌اعتمادی مردم ایران به دولت امریکا گفت و این‌که صرفاً با تغییر لحن در این دیوار رخنه‌ای ایجاد نمی‌شود، بلکه در عمل باید تغییر حاصل شود که با تصویب سالانه بودجه برای لطمه زدن به ایران و تداوم تحریم‌ها، تغییری مشهود نیست. و همچنین گفت: «اگر بنا بر محاکمه باشد، باید کسانی محاکمه بشوند که به مدت نیم قرن مصالح و منافع ملت ایران را نادیده گرفتند.

موضوع سلمان رشدی هم یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعاتی بود که در نشست رئیس جمهور با مدیران رسانه‌ها مطرح شد. خاتمی معتقد بود آنچه درباره سلمان رشدی رخ داده، مظهری از جنگ تمدن‌ها است. «امام به عنوان یک فقیه، نظریه خودشان را دادند. دولت جمهوری اسلامی رسماً اعلام کرد که تصمیمی بر عمل در این زمینه ندارد. ما از حالا می‌خواهیم که به جای جنگ تمدن‌ها، گفت‌و‌گوی تمدن‌ها را پیش ببریم.»

رسانه‌های غربی با اشتیاق فراوانی این مواضع را ستودند و با ذوق‌زدگی از لغو حکم امام‌(ره) از سوی دولت ایران نوشتند و با استناد به این موضع به دیدار کمال خرازی وزیر امور خارجه ایران و رابین کوک وزیر خارجه انگلیس نگاه ویژه‌ای داشتند. آلبرایت وزیر خارجه امریکا هم چون با این شرایط نشانه‌هایی از کنار رفتن ابرهای تیره روابط دید در گفت‌و‌گویی رسانه‌ای اعلام کرد که واشنگتن علاقه‌مند به برقراری رابطه با دولت ایران است.

سفیران دولت‌های حاضر در سازمان ملل پیشنهاد خاتمی در زمینه نامگذاری سال 2001 به عنوان «گفت‌و‌گوی تمدن‌ها» را پذیرفتند و این نامگذاری صورت گرفت و شاید تقدیر بر این بود تا سالی به نام «گفت‌و‌گو» مبدأ دور جدید سیاست‌های جنگ‌طلبانه امریکا به بهانه 11 سپتامبر شود.

رجا نیوز