بررسی همه جانبه تأثیرات این موضوع در زندگی انسان ها، نیاز به تحقیقات مفصل دارد. در پاسخ تنها به برخی از آثار و برکات نماز و روزه اشاره خواهیم کرد:

اقامه نماز در همه حال موجب آرامش دلها و قرب انسان به معبود میباشد. آثار و برکات نماز در هم? ابعاد زندگی انسان جلوه مینماید، البته در مواقع بحرانی و مواجهه با ناراحتیها نماز موجب آرامش و اطمینان میشود، ولی این آرامش گذرا و موقت نیست و در وجود انسانی باقی میماند.

فلسف? نماز و عبادت در هم? ابعاد، قابل درک برای بشر نمیباشد و در آیات و از طریق معصومان(ع) تنها بخشی از آثار و حکمتهای نماز و عبادت بیان شده که عبارتند از:

1ـ قرب معنوی

یکی از آثار بسیار مهم نماز قرب به خداوند است. این اثر، روح عبادت و نماز را تشکیل میدهد و در یکی از آیات هدف آفرینش انسان «عبادت» بیان شده(1) که حکایت کننده از بُعد معنوی نماز و اهمیت آن است. امام علی(ع) فرمود: «الصلوة قربان لکل تقی»(2) نماز وسیله تقرب هر پرهیزکاری به خداوند است. در برخی روایات از نماز به عنوان معراج مؤمن یاد شده که اشاره به آثار معنوی آن میباشد.

2ـ یاد خدا و آرامش روانی

در قرآن کریم آمده است: «اقم الصلوة الذکری»(3) نماز را براى یاد من بپادار.

یکی از نویسندگان در تفسیر آیه مینویسد: «روح و اساس و هدف و پایه و مقدمه و نتیجه و بالاخره فلسفه نماز یاد خدا است. ذکرالله است که در آیه به عنوان برترین نتیجه بیان شده است».(4)

ذکر و یاد خدا نقش تعیین کننده در آرامش روانی دارد. نماز به عنوان ذکر خدا به نمازگزار آرامش میدهد: «ألا بذکر الله تطمئن القلوب»(5) آگاه باشید یاد خدا مایه اطمینان و آرامش دلها است.

3ـ بازدارنده از گناه

یکی از آثار مهم نماز ، جلوگیری از گناه است: «إنّ الصلوة تنهی عن الفحشا و المنکر»(6).

4ـ گناه زدایی

یکی از آثار بسیار مهم نماز گناه زدایی است. نماز وسیل? شستشو از گناهان و باعث مغفرت و آمرزش الهی است.(7) پیامبر(ص) به یاران خود فرمود: «اگر بر در خانة یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهید، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن میماند؟» در پاسخ عرض کردند: نه، حضرت فرمود: «نماز درست همانند آب جاری است. هر زمان که انسان نماز میخواند، گناهانی که میان دو نماز انجام شده است، از بین میرود».(8)

5ـ غفلت زدایی

بزرگترین مصیبت برای رهروان راه حق این است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند و غرق در زندگی مادی و لذایذ زود گذر گردند، اما نماز به حکم این که در فواصل مختلف در هر شبانه روز پنج بار انجام میشود، مرتباً به انسان اخطار میکند و هشدار میدهد و هدف آفرینش او را خاطر نشان میسازد. این نعمت بزرگی است که انسان وسیله ای در اختیار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه به او بیدار باش گوید.(9)

6ـ عامل پرورش فضایل اخلاقی

نماز روح اخلاص و خدا باوری را در انسان افزایش میدهد و نتیجه آن پرورش فضایل اخلاقی است. انسان با نماز خواندن، خود را از جهان محدود ماده و چهار دیوار طبیعت بیرون میبرد و به ملکوت آسمانها دعوت میکند و با فرشتگان هم صدا میشود و خدا را در همه حال حاضر و ناظر میداند.

7ـ همگرایی

علاوه بر آثار مذکور که معمولاً آثار فردی نماز محسوب میشوند، نماز موجب همگرایی اجتماعی و سیاسی مسلمانان میشود. برگزاری نماز جمعه و جماعت، وحدت و همگرایی مسلمانان را به نمایش میگذارد.

8ـ نفی طاغوت و ایستادگی در مقابل ستم

انسانی که فقط خدا را میپرستد و او را عبادت میکند و در مقابل او سر تعظیم فرود میآورد، هر چه غیر خدا است، در مقابل او حقیر و کوچک شمرده میشود و هیچ گاه زیر بار ظلم و ستم نمیرود و با طاغوت کنار نمیآید و همیشه سعی می که انسانی آزاد و در همه حال فقط بنده خدا باشد.

نماز در همه حال موجب صفای باطن و آرامش روحی انسان میباشد. در سختیها و بحرانها انسان را به ساحل امنیت رهنمون میکند و آثار پایدار و مستمری در زندگی فردی و اجتماعی دارد. روزه ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می‏گذارد که از همه مهم تر «بعد اخلاقی» و فلسف? تربیتی آن است.

الف- اثرات تربیتی و روان شناختی روزه:

1- تلطیف روح‏

بدن انسان تحت تدبیر روح است و بدن بدون تدبیر روح، مانند کشتی بدون ناخدا است.

در ماه مبارک رمضان به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتی مشخص و نیز کنترل حواس مانند چشم و گوش و تمامی مجاری ورود اطلاعات به درون ذهن انسان، فراغت روح و نفس انسانی بیشتر فراهم می شود. فعالیت روح برای پرداخت به امور مادی و دنیوی کاهش می‏یابد و امکان پرداخت به امور معنوی بیشتر می‏شود. در نتیجه روح از لطافت بیشتری برخوردار می‏گردد.

2- تقویت اراده‏

خداوند برنامه روزهداری را به گونه‏ای تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت مقرری از خوردن و آشامیدن امساک کند و در یک ساعت خاصی، می‏تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت‏های حلال استفاده کند.

ملزم شدن انسان‏ها به اجرای دقیق این برنامه و تکرار آن طی یک ماه، تمرین بسیار مناسبی است برای عادت دادن نفس به اموری غیر از آنچه در ماه‏های دیگر عادت کرده بود . این عمل قطعاً عزم و اراده انسان را تقویت می‏کند.

3- کنترل غرایز و تعدیل آنها

روزه‏دار باید در حال روزه- با وجود گرسنگی و تشنگی- از غذا و آب و نیز سایر لذات از قبیل لذت جنسی چشمپوشی نموده و عملاً ثابت کند که او همچون حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او می‏تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس‏ها و شهوات خود مسلط شود و این امر باعث می‏گردد که غرایز به کنترل او در آید و علاوه بر این، در بهرهوری از آنها تعدیلی به وجود آید.

خلاصه اینکه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می‏دهد.

تقوا و پرهیزگاری در تربیت اخلاق اسلامی یک مسلمان، نقش بسیار مهمی دارد. بهترین عبادت در ماه صیام، برای آن است که خداوند می‏فرماید: «لعلّکم تتّقون» که نتیجه و علت روزه، پرهیز از گناهان است.

وقتی پیامبر(ص) در خطب? «شعبانیه» فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان علی(ع) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ پیامبر(ص) فرمود: «الورع عن محارم الله؛ پرهیز و دوری از معاصی و گناهان». بنا بر این روزه عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیانگر است. روزهدار با انجام دادن این دستور الهی به نحو احسن روح تقوا و پرهیزگاری را در خویش زنده می‏کند؛ زیرا که با روزه و در ماه مبارک رمضان، اصلاح نفس و تربیت آن و تقوا پیشه کردن به مراتب آسان‏تر است؛ زیرا گرسنگی و دیگر محرومیت‏های روزه، شعله‏های سرکش غرایز حیوانی و هواهای نفسانی را خاموش می‏سازد.

به عبارت دیگر روزه شکم را- که منبع همة فتنه‏ها و مصدر همة شرها است- کنترل می‏کند؛ زیرا هرگاه شکم از حرام و شبهه پر شد، شهوت تحریک می‏شود و خواهش‏های باطل و تخیلات آلوده در نفس خطور می‏کند؛ چنان که در حدیث است: «انی اخاف علیکم من البطن والفرج»؛ و شهوت فرج از شهوت بطن ناشی می‏شود. اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه دوری نماید، بدون شک فرج نیز پاکدامن می‏شود و هرگاه هر دو عفیف شد حیات دل- از صفا و جلای باطن- حاصل خواهد شد.

4- تقویت روحیه ایثار و نوع دوستی‏

انسان موجودی است اجتماعی و انسان کامل کسی است که در همه ابعاد وجودی رشد کند. روزه گرفتن بعد اجتماعی انسان را در کنار سایر ابعاد رشد می‏دهد؛ اما چگونه و با چه مکانیزمی؟ شکی نیست که روزه ،درس مساوات و برابری میان افراد اجتماع است. با انجام دادن این دستور مذهبی، اولا افراد برخودار هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمی‏یابند. به دنبال آن درک، به این نتیجه می‏رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان بود. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولی اگر این مسأله جنبه حسی و عینی پیدا کند؛ اثر بیشتری دارد. روزه به این موضوع مهم اجتماعی رنگ حسی می‏دهد .اگر این بعد اجتماعی انسان رشد کند، نسبت به هم ‏نوعان خود بی اعتنا نمی‏شود و دردهای فراگیر اجتماعی(مانند فقر و گرسنگی) را حس می‏کند و مصداق این سخن حکیمانه سعدی می‏شود:

بنی آدم اعضای یک دیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

به راستی اگر کشورهای ثروتمند جهان و اغنیا، چند روز از سال روزه بدارند و طعم گرسنگی را بچشند، باز این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون‏ها انسان با سوء تغذیه و کمبود مواد غذایی رو به رو خواهند بود؟!

ب- اثرات بهداشتی و درمانی روزه:

در طب امروز و طب قدیم، اثر معجزهآسای امساک در درمان انواع بیماری‏های جسمانی و روانی به اثبات رسیده است. عامل بسیاری از بیماری‏های جسمانی، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است.

پیامبر خدا(ص) فرمود: «المعدة بیت کلّ داء و الحمیة رأس کل دواء؛ معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز و اجتناب (از غذاهای نامناسب و زیادخوری) اساس و رأس هر داروی شفا بخش است».

همان‏طور که منشأ بسیاری از بیماری‏های روانی، افکار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غیر معقول و غیر منطقی است.

روزه در خوردن و آشامیدن برنامه‏ای خاص را ارائه می‏دهد و با ایجاد محدودیت هایی، معده و دستگاه گوارشی را تقویت می‏کند و با کنترل افکار و دوری از گناه ،روان انسان را از آلودگی‏ها باز می‏دارد.

روزه زباله‏ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‏سوزاند و در واقع بدن را «خانه تکانی» می‏کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن ادعیه ویژه تقویت می‏کند. با روزه، سلامتی جسمانی و روانی انسان تضمین می‏شود.بر همین اساس پیامبر اسلام(ص) فرمود: «صوموا تصحوا»(10) روزه بگیرید تا سالم شوید. روزه اگر با شرایطی که دارد انجام شود، اثرات مهم تربیتی، اجتماعی و بهداشتی برای انسان دارد.

(از وبلاک راه آخر)