از ائمه (ع) سؤال کردند که چرا گاهی اوقات دعاهای ما مستجاب نمی شود. فرمود: ل أنّکم تدعون من لا تعر فون (1)؛ وگرنه او که وعده اش تخلّف پذیر نیست. او فرمود: ادعون ی استج ب لکم (2). به نحو موجبه کلیّه هم وعده داده است. ممکن نیست کسی خدا را بخواند و خدا اجابت نکند! اگر فرمود: ادعون ی استج ب لکم، و ما دعا می کنیم و او اجابت نمی کند، معلوم می شود که دعای ما مصداق ادعون ی نیست! وقتی از وجود مبارک امام صادق (ع) سؤال می کنند: چه طور برخی از ادعیه ما مستجاب نیست، فرمود: ل أنّکم تدعون من لا تعر فون. اصلاً نمی دانید چی می گوئید شما! این دعای شما به حمل اوّلی دعاست، ولی به حمل شایع غفلت است!
یک بیان لطیفی مرحوم شیخ بهائی (ره) در أربعین شان دارند که می فرمایند: این که نیت می کند، می گوید: مثلاً من چهار رکعت نماز ظهر بجا می آورم، قربه ً لی الله، بعد حواسش پرت است؛ این نیّت است به حمل اوّلی، ولی غفلت است به حمل شایع! آنها می گویند : کسی که نمازش با حضور قلب همراه نیست، چه طور به خودش اجازه می دهد بگوید: السّلام عل یکم و رحمه الله؟ این چرا نماز اوّله التّکبیر و آخ ره التّسلیم است؟ می گوید: من خجالت می کشم اگر نمازی بخوانم که حضور قلب نداشته باشم، بگویم: السّلام عل یکم! این السّلام عل یکم برای آن است که نمازگزار وقتی که قصد کرده که نماز ظهر را مثلاً بخواند، این ا نبعث و خرج م ن الملک لی الملکوت. پس اینجا نیست؛ این متقرّب لی الله است. این است که گفتند : الصّلاه م عراج المؤم ن (3).
این کسی که نمازش تمام شده، باید بگوید: السّلام عل یکم. اما کسی که در مردم بود، با مردم بود ، خب چه طوری به خودش اجازه می دهد بگوید: سلاأ عل یکم ؟! معلوم می شود صدر و ساقه این نماز «غفلت » بوده است. فو یل ل لمصلّین الّذ ین هم عن صلات ه م ساهون(4). این لطیفه مرحوم شیخ بهائی که دارد نیّت، ا نبعاث روح است یعنی آنچه که ما داریم به حمل اوّلی نیّت است، به حمل شایع غفلت. دعاهای ما هم همین طور است؛ ما به همه امور توجه داریم، ضمناً دعا هم می خوانیم برای اینکه ثواب ببریم! اگر این دعاها پشت این اتومبیل ها نوشته می شود ، تصادفش هم زیاد است، برای اینکه این دعا به حمل شایع نیست؛ دعای به حمل اوّلی است و غفلت به حمل شایع.
همراهی طبیعت و بحث توکل
از طرفی هم وقتی وجود مبارک پیغمبر (ص) در جریان ا عقل و توکّل (5)، فرمود به اینکه: اوّل ع قال بکن، در کنار ع قال توکّل بکن، این نشان می دهد که دعا با آن وسائل عادی باید همراه باشد. توکّل با آن وسائل عادی باید همراه باشد؛ یک وقتی ما می خواهیم معجزه باشد، بله با دعا معجزه می شود امّا ما نیستیم! با اولیای الهی، با یک حمدی، با یک دعائی، با یک ب سم الله ای، بله معجزه می کنند. رازش این است که جمیع علل و اسباب را که ما ا ستقساء نکردیم! ما آنچه را که آزمودیم، این است که این داروها برای درمان این دردها کافی است. اما چیز دیگری در عالم هست که درمان کننده است و شفا بخش، او را ما کشف کرده باشیم که نیست!
علوم تجربی مثل علوم تجریدی نیست که بتواند فتوای جامع بدهد... دست ما را با دو چیز می شود حرکت داد. یکی با عامل خارجی، یکی با عامل درونی. ممکن است یک عامل بیرونی بیاید دست ما را حرکت بدهد؟ بله. یک وقت است با اراده خودمان دستمان را حرکت می دهیم. اگر یک موجودی در عالم پیدا شد که و زان روح او نسبت به کلّ عالم و و زان کلّ عالم نسبت به روح او، وزان نفس و بدن بود؛ خب او اگر اراده کرد، بدن حرکت می کند دیگر. اراده او، دم او، دم عیسوی او با ش فا همراه است، با احیاء همراه است. علم تجربی فقط یک فتوا می تواند بدهد؛ یعنی طبق آنچه که ما آزمودیم، این داروها این اثر را دارد. امّا چیز دیگری در عالم هست که این اثر را دارد یا ندارد، نه نفی اش در عهده علم طب است، نه اثباتش. بنابراین دعا این خاصیّت را دارد...
یک وقت است ما می خواهیم کار انبیاء را بکنیم، این از ما ساخته نیست. خیلی از امور است که ما نمی دانیم، به ذهن ما نمی رسد، دعای مستجاب هم برای ترمیم و تتمیم آن کمبودهاست وگرنه یک کسی یک وسائل نقلیه ای بسازد که واجد شرائط رانندگی نیست، بردن نیست، یا راننده ای که واجد شرائط نیست پشت این ماشین بنشیند، بعد پشت ماشین هم بنویسد توکّلت علی الله، خب نه این دعا، دعاست نه آن راننده، راننده؛ نه آن ماشین، ماشین! نباید توقّع داشت که با این نوشتن ها مشکل حل بشود!
آن دعائی اثر دارد که وقتی وجود مبارک پیغمبر (ص) به آن مرد گفت: من شترم را دم مسجد بستم مت وکّلاً علی الله و آمدم، دیدم شتر را بردند؛ حضرت فرمود: ا عقل و توکّل، یعنی ع قال بکن، زانوی شتر را ببند، بعد توکّل بکن! یعنی جمع بین علل و اسباب عادی و در مرحله بعد »کمبود« را با توکل حل بکنید. نه اینکه کلّ جریان را با توکّل حل بکنید! آنوقت دلتان می خواهد شما یک فرد عادی باشید، کار انبیاء را هم انجام بدهید! این که شدنی نیست. پس دعا اگر واجد شرائط باشد، یقیناً مستجاب است. و اگر ما بعضی از ادعیه مان مستجاب نیست، رازش این است که ل انّا ندعوا من لا نعر فه. ...
¤ سخنرانی آیت الله جوادی آملی (مدظلّه العالی) در درس تفسیر قرآن؛ قم - اسفند 1385
